Mnogobrojni kulturno-istorijski spomenici kao sto su arheoloska nalazista, manastirski kompleksi i utvrdjenja, razbacani u sirokoj lepezi u basenu Skadarskog jezera, te i brojna ostrva govore da je jos u XIV i XV vijeku ovo podrucje bilo znacajno kulturno srediste.
Kulturno-istorijsko nasledja Skadarskog jezera cine:
- ostrva
- arheoloski lokaliteti
- manastirski kompleksi,
- utvrdjenja,
- sakralni spomenici
- etnografski fond
Na ovom prostoru vidjecete veoma zivopisnu ljepotu razudjenih obala, rtova i ostrva zbog kojih je ovo jezero i jedinstveno na prostoru Evrope. Prolazeci Skadarskim jezerom naici cete na brojna mala sela u dubokom zelenilu, uvale, pristane sa cunovima vrijednih ribara, jedan drugaciji svijet flore i faune koji je jedinstven i prema svjetksim mjerilima. Naici cete i na ostatke nekog davno proslog vremena i ljudi na ovim obalama, ostrvima i utvrdjenjima.
Kulturni i istorijski znacaj ostrva na Skadarskom jezeru je enorman. Na ovim ostrvima nalazi se velik broj manastira, crkava i sakralnih spomenika. Brojna utvrdjenja koja se nalaze na ostrvima, koja su sagradili Turci, a kasnije i Crnogorci su svjedoci ucestalih borbi koje su se vodile izmedju ovih naroda. Tvrdjava Lesendro je primjer vjecite borbe Crnogoraca za nezavisnosti, datira iz XV vijeka i poznato je kao prestonica Zete. Takodje na Skadarskom jezeru nalazi se i ostvro Grmozur na kome je kralj Nikola sagradio zatvor za politicke neistomisljenike koje je dugo vremena bilo poznato kao crnogorski Alkatraz. Zatim od ostrva tu su jos i Starcevo, Beska, Kom, Moracnik i brojna druga.
Grmozur je mozda najupecatljivije istorijsko mjesto. Tacan datum nastanka zatvora koji je kralj Nikola sagradio za politicke neistomisljenike nije poznat. Ono sto je poznato je da su ga zidali i Turci i Crnogorci. Mnogi su pitali ko su bili ustvari zatvorenici na ovom ostrvu. Cest odgovor koji se mogao cuti bio je da su za zatvorenike birani oni ljudi koji ne umiju da plivaju. To takodje nisu znali ni cuvari, kako bi se sprijecila svaka mogucnost bjekstva sa ostrva, tj. iz zatvora. Postoji prica da su na ostvro cak izbacivali i zmije kako bi ubijali zatvorenike, i da se broj zmija toliko namnozio da su morali da na ostrvo donesu mungosa ne bi li istrijebili zmije.
No, i pored svega toga bilo je onih zatvorenika koji su uspijevali da pobjegnu.
Sto se tice tvrdjave Lesendro za njega treba reci da je jedan izuzetno znacajan kulturno istorijski spomenik. Prostire se na povrsini od 3.150 m2. Kao sto je slucaj i sa Grmozurom, tj. zatvorom koji je na Grmozuru napravljen tacan datum gradnje ove tvrdjave takodje nije poznat. Tvrdjava Lesendro je 1832 godine obnovljena zahvaljujuci Vladiki Radu. Tada je ova tvrdjava obnovljena i njeni zidovi su podignuti znatno vise i to nakon sto je Rasid pasa iz Skadra optuzio za spijunazu a potom u pogubio osam Crmnicana koji su dosli u Skadar da trguju. Za jedanaest godina, koliko je Lesendro bio pod upravom Vladike Rada, on je tu veoma cesto boravio, a prema nekim izvorima kaze se da je tu napisao i neka od svojih velikih djela. 1843 godine Osman pasa je osvojio Lesendro i Vranjinu od kada ona bivaju malo zapustena.
Na Skadarskom jezeru mogu se naci brojni arheoloskim lokaliteti iz praistorijskog, antickog i ranog srednjeg vijeka koji su nazalost malo ili skoro da uposte nisu istrazeni. Neki od njih su: Samobor – koji potice iz ilirsko-helenistickog perioda, Mataguzi – (Mljace, Djurici, Kremenjaca) – iz perioda helenizma, Oblun – koji takodje datira iz perioda helenizam i srednjeg vijeka, Gostilje – period helenizma od sredine III – I v.n.e., Plavnica – iz srednjeg vijeka, Mijele – iz ranog srednjeg vijeka, Livari – iz srednjeg vijeka kao i brojna druga.
Sto se tice spomenika kulture i manastira i oni su veoma brojni na podrucju Skadarskog jezera i oni su reprezenti bogate crnogorske istorije. Jedan od njih je Precista Krajinska – koja datira iz perioda od XI do XV vijeka. Precista Krajinska je u ranom periodu Zetske drzave imala veoma znacajan polozaj. U IX I X vijeku Precista Krajinska je bila centar teritorijalnog sredista drzave Zete u kojoj se knez Vladimir istakao kao prvi drzavotvorac. On je vladao krajem X i pocetkom XI vijeka, a prestonica drzave nalazila se upravo u Precistoj Krajinskoj, u danasnjem Ostrosu. Tu je ovaj vladar podigao manastir koji je poznat pod imenom Precista Krajinska, za koji se smatra da je prvi podignuti manastir na prostorima Crne Gore. Ovaj manastir je prvo sjediste zetske mitrolpolije, koja je odavde presla u periodu s pocetka XIII vijeka u manastir svetog Nikole na Vranjini, a potom i na Cetinje. Ostaci ovog manastira su veoma oskudni i o njima se ispredaju brojne legende i predanja. Kneza Vladimira je 1010. u bici porazio makedonski knez Samuilo, zarobio ga i odveo u Prespu u zatocenistvo. Po legendi koja se prepricava kaze se da je Vladimir tamo upoznao Saumilovu cerku Teodoru – Kosaru kojom se kasnije i ozenio. Nakon toga vratio se u Zetu kojom je vladao do 1016. godine. Nakon smrti makedonskog kralja Samuila ubio ga je njegov sinovac Vladislav 22. maja 1016. godine. Kosara je prenijela Vladimirovo tijelo u Krajinu i sahranila ga u crkvi Preciste Krajinske. Danas se kaze da Vladimir i Kosara svakegodine izlaze na vrh planine Rumije, a narod svake godine na vrh planine Rumije iznosi krst. U Skadarskom jezeru nalazi se i Krajinski arhipelag, niz od oko pedesetak ostrva i hridi uz jugozapadnu obalu jezera.
Vranjina je nekada bilo ostrvo, a danas je ono jednim, ali veoma malim dijelom spojeno sa kopnom. Nalazi se sa na putu Podgorica-Bar, na tridesetak kilometara od Podgorice sa lijeve strane. Tu se nalazi Manastir Svetog Nikole na Vranjini koji datira iz perioda od XIII do XIX vijeka. Ovaj hram nalazi se na uscu Morace u Skadarsko jezero. Predanje kaze da su manastir osnovali ili Sveti Sava ili Ilarion, prvi zetski episkop koji je u ovoj crkvi i sahranjen.Ovaj manastir je bio filijala manastira Svetih Arhandjela u Jerusalimu i uvijek je bivao bogato darivan od strane svih srpskih i crnogorskih dinastija, Nemanjica, Balsica i Crnojevica. Manstir Svetog Nikole obnovljen je zahvaljujuci ocu Nikoli koji je deset godina bio riznicar na Hilandaru. Ono sto je poznato za Vranjinu je i cinjenica da su kcerke kralja Nikole veoma cesto odlazile i boravile u konaku koji se nekada nalazio na ostrvu koji je danas srusen.
Na ostrvu Beska nalazi se istoimeni manastir koji se kao i vecina manastira iz ovog period vezu za dinastiju Balsica. Manastir ima dvije crkve Crkvu Svetog Djordja i crkvu Svete Bogorodice. Crkvu Svete Bogorodice podigla je Jelena Balsic, cerka kneza Lazara, najcuvenijeg srpskog vladara, i zena Djurdja II Stratimirovica Balsica. U ovoj crkvi se nalazi njen grob.
Sledece znacajno ostrvo je Starcevo. Na ostrvu Starcevu nalazi se manastir sa crkvom koja je posvecena Uspenju Bogorodice u periodu izmedj 1376 i 1378 godine. Smatra se da je manastir osnovao starac Makarije koji je kaze se na ovom ostrvu zivio kao isposnik po kome je ovo ostrvo i dobilo ime Starceva gorica. Manastir je pripadao dinastiji Balsica. Pretpostavlja se da je jos 1540 godine na ostrvu bilo kaludjera, posto je te godine na njemu po svojoj zelji ispred hrama sahranjen prvi stampar cirilicnih knjiga Bozidar Vukovic Podgoricanin sa svojom zenom.
Na ostrvu Moracnik nalazi se istoimena crkva koja datira iz XV vijek i koja je posvecena Svetoj Bogorodici. Po prvi put se za njega zna iz 1417. godine iz povelje Balse III, koji je pretrpostavlja se bio i njegov ktitor. Manastir Moračnik koji je svetinja pravoslavlja i Zetske Svete Gore prije 250 godina pod navalom turske vojske potpuno je bio opustošen. Poslije dva i po vijeka, u manastir Moračnik 1998. godine vratili su se monasi.
Na ostrvu Kom, na Ondrijskoj gori nalazi se manastir koji datira iz XV vijeka (1415 – 1427). Tu se jos nalazi i mauzolej Crnojevica u kome cete naici na 4 njihova groba. Na jednom od njih je zapis Lesa Crnojevic, a na drugom Mare Crnojevic – zena Stefana Crnojevica, ktitora manastira. Osim mauzoleja tu se nalazi i crkva posvecena Uspenju Bogorodice koja je zahvaljujuci nepristupacnosti terena jedini hram na Skadarskom jezeru koji je uspio da sacuva svoj zivopis.
Tu se jos nalazi Zabljak Crnojevica nekadasnja prestonica crnogorske drzave. Osim ovih postoje jos brojni spomenici kulture ili pak njihovi ostaci. Na obalama Skadarskog jezera i na njegovim ostrvima nekada je bilo dvadesetak manastira, zbog cega nosilo naziv „Zetska Sveta Gora“.
Ako se krene dalje, obalom, naici cete na mali gradic po imenu Rijeka Crnojevica. To je jedna mala anticka metropola puna prirodnih ljepota i istorijskih tekovina, ali i srce crnogorske srednjevjekovne drzave. Ovo malo ribarsko mjesto nekada je bio veoma vazan trgovacki centar. Crnogorski vladari Balsici i Crnojevici mnogu voljeli ovaj region, jer su klimatski uzslovi bili izvanredni i cesto su boravili u njemu. Cak su i sagradili svoje zimske rezidencije. Ovo mjesto je jos poznato i po cinjenici da je u Rijeci Crnojevica osnovana prva stamparija, 1494, u kojoj je stampana prva knjga u ovom dijelu Evrope pisana cirlicom, “Oktoih”. S obzirom da je ovo ribolovacko mjesto treba istaci da veliku vaznost imaju tzv. oke jer kao sto smo gore rekli predjeli u kojima se ona nalaze su izuzetno bogata ribom. Prije balkanskih ratova Rijeka je bila ispunjena manufakturnim radnjama, a bas u Rijeci Crnojevica otvorena je i prva apoteka kao i prva radionica oruzija. U fabrici Marica nekada su crnogorci prozivodili biser pravljen od riblje krljusti. Rijeka Crnojevica je veoma lako dostupna, kako sa mora tako i sa kopna. Na magistralnom putu Podgorica Cetinje na nekih dvadesetak kilometara od Podgorice sa lijeve strane stoji tabla koja vam pokazuje gdje treba skrenuti, a zatim citavim putem imate putokaze koji ce vas dovesti do vase zeljene destinacije. Ono sto je sigurno to je da dok budete silazili niz uzak, strm i krivudav put ukazace se pred vama vidik koji se rijecima ne moze opisati i koji ce vam se zauvijek urezati u sjecanje.
U grupu sakralnih spomenika ubrajaju se i mnoge seoske grobljanske crkve u priobalnom pojasu Jezera. To su jednobrodne gradjevine sa zvonikom „na preslicu“ zidane u periodu izmedju XIV i XIX vijeka. Medju brojnim koje postoje na jezeru istacicemo samo neke: crkva Svetog Nikole u Mataguzima, crkva Svetog Djordja u Berislavcima, crkva Svetog Luke u Gostilju, crkva Svete Petke u Golubovcima, crkva Svetog Dimitrija u Bijelom polju, crkva Svetog Ilije u Ponarima, crkva Svete Petke u Kurilu, crkva Svete Trojice u Vukovcima, crkva Svetog Nikole na Obodu kod Rijeke Crnojevica i brojne druge.
Izvanredno kulturno nasledje taklodje cini narodno graditeljstvo, stara i danas mahom nenaseljena ribarska naselja koja se nalaze pri samoj obali Skdarskog Jezera kao sto su Radus, Krnjice, Karuc i broja druga a u kojima je narod opstajao zahvaljujuci ribolovu i pletu ribarske mreze.
Od naselja koja se nalaze na Skadarskom jezeru treba svakako pomenuti i Virpazar, malu varosicu i trgovacki centar Crmnice. Ovo mjesto se po prvi put pominje 1242 godine kao Vir u povelji kralja Vladislava vranjskom manastiru. Za vrijeme vladavine Petra I Vir je sve vise dobijao obrise trgovackog gradica. Vir je podignut pri uscu Crmnice i Orahovstice, ispred crmnickog zaledja ka Vranjini, Ceklinu, Zeta i Krajini. Od 1888 Vir je povezan drumom sa Barom, a od 1908 dobija i prvu zeleljeznicku prugu. Nesto kasnije drumski put je napravljen i do Rijeke Crnojevica. Danas tokom turisticke sezone pored Virpazara prolaze stotine automobile ka moru i ka unutrasnjosti.
Kad se krene ka Rijeci Crnojevica danas se mogu zateci arhitektonski kompleksi koje su sagradili Crnojevic a potom i Balsici, koji su bili gospodari Zete u drugoj polovini XV vijeka. Na ovim prostorima, poznato je, vodile su se brojne bitke izmedju Turaka i Crnogoraca, i kao mjesta od izuzetne vaznosti u tim borbama bila su sledeca utvrdjenja: – Tophala – sagradjena u XIV vijeku, Besac – sagradjena u XV vijek, sagradjena u Lesendro – XIX vijeku, Grmozur – sagradjena u XIX vijeku, Virska kulica – sagradjena u XIX vijeku. Neka od ovih utvrdjenja su danas sredjena dok se neka pak nalaze u gustom sipraziju zbog nemara ljudi.