Gotovo i da ne postoji bolji način da opišete Crnu Goru od onoga da je uporedite sa njenom muzikom. Sa oskudnog i malog prostora, ali bogat maštom i duhom, crnogorski muzički motiv priča najljepšu priču koliko je život Crnogoraca nekad bio rastrzan između duge i ponosne slobodarske borbe, i rijetkih i toplih momenata odmora, slavlja i žalosti, koji su bili ispunjeni nekim oblikom muzičke djelatnosti. Ponekad, samo pjesmom, Crnogorci su govorili više nego mnoge simfonije i opere. Kroz te nevelike i melodijski siromašne oblike, pričana je priča daleko dublja i emotivnija, nego što biste očekivali. Razumjeti Crnu Goru i doživjeti sva njena lica, znači upoznavati svako njeno ostvarenje i ekspresiju – muzika, jedna od njih, otvoriće vam nove horizonte na putu otkrivanja naše zemlje.
Crnogorsko muzičko stvaralaštvo svoj prvi izraz našlo je u izlivima žalosti za mrtvima u vidu pogrebnih pjesama – ženskih tužbalica, karakterističnih za cijelu Crnu Goru. Ispunjene jakim emotivnim nabojem, snažnom riječju, improvizacijom, i dramskim elementom, tužbalice, pored muškog leleka, neotuđivo su crnogorski izraz bola zbog gubitka voljene osobe koji je prerastao u elemenat folklora. Počeci vokalno-instrumentalne muzike u Crnoj Gori, nisu niti ekstravagantni, niti mistični. Pjesma pastira, primitivan, ali topao zvuk frule, rodoljubiv poj guslara ili jednostavno pjesma čobanica u planini – bili su prvi, ali za crnogorsku muziku najznačajniji melodijski iskazi. Rani vidovi muziciranja bili su osnova za dalji razvoj muzike Crnoj Gori koji je do izražaja došao kroz pjevačka i kulturno-umjetnička društva, pedagošku djelatnost i dr. tek u dvadesetom vijeku. Ljudi koji su otvorili vrata daljem umjetničkom muzičkom izrazu Crne Gore bili su Špiro Ognjenović, Mirko Petrović Njegoš i Jovan Ivanišević, kao prvi školovani muzičar i najznačajniji crnogorski kompozitor svog vremena. Iza njih Antun Kopitović, Anton Pogačar, i prvi crnogorski pisac simfonijske muzike, Ilija Lakešić, nastavili su rad na stvaranju originalnog umjetničkog izraza, ostavljajući prostora za savremene crnogorske kompozitore poput Borislava Tamindžića.
Put koji je crnogorska muzika prešla, od leleka i tužbalice do simfonije, bio je dug i težak. Naporom talentavanih i rodoljubih stvaralaca, krenuvši sa relativno siromašnih temelja, crnogorska muzička umjetnost stala je rame uz rame sa ostalim balkanskim po svojoj vrijednosti.
Prvi zapisi o crnogorskoj muzici dolaze iz daleke 1488. god kada je dokumentovana nabavka orgulja za jednu kotorsku crkvu. Zamah u pogledu razvoja, crnogorska muzika doživljava u devetnaestom vijeku, kada i čitava Evropa u jeku Romantizma i Prosvjetiteljstva nalazi svoj specifični izraz. Kotor, tada pod austrijskom upravom, prvi je osjetio potrebu da da maha svojim slobodarskim osjećanjima, dajući tako vjeru i podstrek za slobodu. 1839. osniva se prvo pjevačko društvo u Crnoj Gori – Srpsko pjevačko društvo ’Jedinstvo’. Nešto kasnije, u okviru društva nastao je i orkestar čiji su članovi bili Kotorani i nekoliko stranih muzikanata. Prva žena kompozitor u Crnoj Gori takođe je rođena u Kotoru. Jelisaveta Popović sa bogatom muzičkom zaostavštinom spada u red najznačajnijih crnogorskih kompozitora svih vremena. Cetinje, crnogorska prijestonica, postalo je centar muzičkog zbivanja u drugoj polovini devetnaestog vijeka. U Djevojačkom institutu posbna pažnja se poklanjala muzici, kroz različite oblike praktičnog i teorijskog rada, a jedan od nastavnika, Čeh Anton Šulc, prvi kapelnik u Crnoj Gori, poznat je i kao kompozitor muzike za tadašnju državnu himnu ’Ubavoj nam Crnoj Gori’ čiji tekst je napisao Mirko Petrović Njegoš. Vojne muzike i otvaranje škola muzičke profilacije, još više su pojačale uticaj Cetinja na kreiranje muzičke svijesti u Crnoj Gori, ali će ona i do današnjeg dana biti nešto što se rodilo iz narodnog duha. Muzički identitet Crne Gore može se spoznati samo ukoliko se zađe u njen folklor i sam njen narod.
Svojim višestrukim značenjem, folklor kao izvor muzičkog stvartalaštva, privlači ne samo muzičke radnike, već i književnike, sociologe… svi su u crnogorskom muzičkom stvaralaštvu pronašli nešto interesantno, bilo da su to estetska, nacionalna ili etička interesovanja. Obogaćena mitom, legendom, čojstvom, junaštvom, i ograničena samo maštom i crnogorskim vrletima, crnogorska muzika opstala je i ostala izraz tipičnog balkanskog etosa. Folklor iz koga je izrasla, širok je spektar umjetničkih izraza. Tako, muzika nikada nije bila izraz sam za sebe i po sebi već se komplementarno nadograđivala na recital, pjesmu, ples, naraciju, pa čak i na vizuelno stvaralaštvo.
Narodna muzika i stvaralaštvo Crne Gore se tokom vijekova formiralo pod raznim uticajima zadržavajući sve elemente specifičnog muzičkog izraza. Presudnu ulogu odigrao je folklor, i tradicija, crnogorskog naroda, ali i stilska orjentacija i moderna shvatanja muzičkog izraza prihvaćena su pod uticajem dostignuća evropske i muzike južnih Slovena, posebno. Crnogorska umjetnička muzika je i idejno povezana sa južnoslovenskim stvaralaštvom i određena je folklorom koji je tematski i sadržajno neophodan za razvoj umjetničkog muzičkog stvaralaštva.
U pogledu muzičkog izraza, crnogorske narodne melodije su malog opsega i kratkog oblika koji se u skladu sa tekstovima neprestano i neizmijenjeno ponavljaju. To su pjesme rodoljublja, ponosa, tuge i radosti, i same čine snažnu potvrdu burne istorije. Pošto su nastajale u seoskim i varoškim sredinama one nose razlike u sebi u pogledu melodije i ritma, pa čak i u samoj vezi melodije i teksta. Kod napjeva koji dolaze iz seoske sredine, obim tonova je u vidu trikorda ili tetrakorda i redovno završavaju na drugom tonu tonskog niza. Najkarakterističnija skupina crnogorskih narodnih pjesama seoske tradicije karakteriše se kratkim dahom melodije. Njihova veza je jaka sa pjesmama cijelog dinarskog područja, a njihovo glavno izražajno sredstvo je tekst koji opisuje osjećanja ili bitan istorijski događaj. Tužbalice i epske narodne pjesme, koje se izvode uz pratnju gusala najbolji su primjer ovog i ovakvog stvaralaštva. Drugu skupinu karakteriše duža melodija, koja ističe muzički kvalitet pjesme podređujući tekst ritmu i melodiji. Melodije su vezane za lirsku ljubavnu poeziju. One se pjevaju sa većim opsegom tonova, krećići se od pentakorda, preko heksakorda, do oktave.
Prvi opširniji podaci koji su izloženi o crnogorskoj narodnoj muzici bili su oni iz djela Vil de Somiera, pukovnika francuske vojske u Boki Kotorskoj, iz 1820. Njegov pokušaj da pretoči u note narodnu melodiju, iako bezuspješan, jedan je od prvih napora i doprinosa izlasku crnogorskog melosa izvan granica Crne Gore. Vice-konzul iz Grčke, Aleksandros Leonardos, ostavio je zapise o crnogorskim pjesmama i igrama u drugoj polovini devetnaestog vijeka. Prvi izvorni notni zapisi crnogorskih narodnih pjesama, pojavljuju se u Zagrebu, u jednoj Kuhačevoj zbirci, što predstavlja prvi ozbiljan pristup proučavanju crnogorskog folklora. Poznati srpski kompozitor Stevan Stojanović Mokranjac zapisivao je narodne melodije iz Crne Gore, a najkarakterističnije od njih su postale građa za njegovu Devetu rukovet. Vladimir Đorđević, Miloje Milojević i drugi poznati kompozitori su u prvoj polovini dvadesetog vijeka birali crnogorski muzički folklor kao inspiraciju za svoja ostvarenja. Ovim su učinili da originalni crnogorski muzički izraz upozna cijeli Balkan, u njegovom pravom svjetlu. Ovaj izraz kaljen je tokom vijekova ne samo glasom, već i tradicionalnim instrumentima poput gusala, frule, dipala idr.
Gusle
Bez riječi o guslama, nijedna priča o crnogorskoj muzici i folkloru ne bi bila potpuna. Kao narod sa dugom istorijom, Crnogorci su bili svjedoci velikih događaja i dešavanja kroz koja su gradili svoje postojanje i državnost. Istorija se morala pamtiti, velikani Crne Gore čuvati od zaborava, pa se svaki detalj i događaj, svako čojstvo i junaštvo pretakalo u pjesmu i postajalo dio tradicije i legende koja će vas svojom mističnošću i ljepotom zavesti. Pjesmom se hrabrilo, slavilo, tugovalo, a gusle su bile tu da svojim toplim tonom doprinesu svečanosti.
Gusle su narodni gudački instrument koje svoje porijeklo vuku sa istoka, iako su vremenom postale neodvojivim folklornim elementom južnih Slovena. Etnolozi su našli veliku sličnost između slovenskih gusala i istočnjačkog rebaba, koga nakon raspada velikog Otomanskog carstva, i danas sviraju beduini širom Srednjeg istoka, gotovo na isti način kako se i danas sviraju gusle na Balkanu. Još od dvanestog vijeka u zemljama koje naseljavaju Sloveni, počinju nastajati zapisi o guslama i sličnim instrumentima, koji se sviraju na gotovo identičan način. Danas, oblast Balkana i Dinarida, smatra se područjem na kojem se gusle sviraju kao izvorni narodni instrument, te ćete ih, pored Crne Gore, sresti i u Srbiji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, pa čak, u jednom svom obliku i u Albaniji.
Gusle su, dakle, gudački instrument, specifičnog oblika i načina izrade. Izrađuju ih samo vrhunski majstori koji dobro ovladaju obradom drveta i njegovim akustičkim svojstvima. Za izradu ovog instrumenta u gotovo svakom slučaju koristi se drvo javora, koje je izuzetno plemenito i zahvalno za postizanje neophodnog oblika, dalju stilsku obradu i kvalitetan ton. Tek kada majstor pronađe kvalitetan materijal i ostavi ga da se suši najmanje godinu dana, proces stvaranja može da počne – drvo, koje mora biti potpuno suvo da bi se postigao željeni zvuk, specijalnim alatima se dubi i obrađuje. Gusle čine zvučna kutija, okruglog oblika, preko koje je prevučena, i zategnuta životinjska koža – najčešće jareća ili jagnjeća; potom vrat, dužine oko 40 cm; i glava sa regulatorom zategnutosti žice. Od dna zvučne kutije do glave zategnuta je jedna žica, koju sačinjava oko tridesetak konjskih dlaka. Preko nje se prevlači gudalom, čije se žice dobijaju na isti ili sličan način.
Mnogo zanimljivije od same tehnologije i akustike, kod gusala je onaj umjetnički element koji svaki majstor unosi pri stvaranju istih. Pozadina zvučne kutije, vrat, glava i gudalo, dijelovi su gusala na kojima se slika ili rezbari, pa će vam svaki primjerak ovog instrumenta ispričati svoju priču. Posebna pažnja poklanja se glavi, pa se na crnogorskim guslama može pronaći ogroman broj divnih rezbarenih oblika – najčešće je to dvoglavi orao, nalik onome sa državnog grba, potom oblik planine Lovćen, likovi iz crnogorske istorije – Petar II Petrović Njegoš, Petar I, zatim Vuk Stefanović Karadžić i mnogi drugi. Crnogorski majstori se nerijetko odlučuju i za zoomorfne oblike, među kojima je jarac dominantan, sa posebno lijepo urađenim rogovima, potom konj, jelen, i rjeđe neke druge simbolične predstave životinja. Česti su i grbovi, koji sami po sebi nose poruke. Vratom dominira precizno izrezbarena geometrijska šara ili inskripcija sa porukom. Na pozadini se, u tehnici duboreza, najčešće pojavljuje Lovćen planina.
Gusle proizvode specifičan zvuk – riječ je o upečatljivom, nešto povišenom tonu, ne previše raznovrsnom i bogatom, ali tonom koji ima dramsku snagu potrebnu da se njim postigne, naravno uz pjesmu, efekat na slušaoca. Osoba koja svira gusle naziva se guslar ili narodni guslar. On sjeda na stolicu i polaže gusle u krilo, oslanjajući ih i pridržavajući ih blago prekrštenim nogama. Lijeva ruka mu se nalazi na vratu gusala, a desnom gudi, tj prevlači gudalom po žici. Gusle se rijetko sviraju same, bez pratnje glasa. Obično, nakon kraceg instrumentalnog uvoda, guslar, specifičnim glasom i pjevanjem, počinje pjesmu. Riječ je najčešće o dugim narativnim narodnim pjesmama, u desetercu, koje govore o događajima iz istorije Crna Gore, kao i o ljudima koji su bili učesnici ili svjedoci tih zbivanja. Ponekad je u pitanju legenda, a bogato mitovima, ovo područje ne oskudijeva pjesmom takve vrste. Guslar mora biti majstor svog zanata. Znanje se obično prenosi sa koljena na koljeno, u porodici, i to posebno u ruralnom dijelu Crne Gore – sjever i dio oko Cetinja. Guslanje, kao vještina, u Crnoj Gori se izuzetno cijeni, pa se nerijetko organizuju tzv. guslarske večeri na kojima se okuplja veći broj ljudi. Guslari su tada obučeni u crnogorsku narodnu nošnju, a epska poezija kojom prate zvuk gusala sluša se sa najvećom pažnjom – kao da se čuje po prvi put. Same pjesme koje se izvode prenošene su vijekovima usmenim putem dok konačno nisu zapisane i sačuvane za sva vremena.
Kroz pjesmu, uz gusle, Crna Gora je očuvala dio sebe iz davno prošlih vremena, kao malo koja evropska zemlja. Ovo je čini još ljepšom i vrednijom vaše posjete i pažnje.
Od drugih instrumenata, zastupljeni su frula i diple, dok se u Malesiji muzicira uz šargije. Ono što je zajedničko za sve dijelove Crne Gore je to da se pjesmom, često u više glasova, najčešće daje oduška emocijama. Veoma muzikalni, Crnogorci bi, kako u davna vremena, tako i danas, zapjevali – neko bi počeo pjesmu, a društvo bi mu se pridružilo u refrenu. Najčešće su to pjesme u kojim bi se momci djevojke nadmudrivale, slavila priroda i snaga čovjeka. Pjesma je za Crnogorce bila oružje kojim se hrabrilo, podsticalo i uz koju je, ponekad težak, život postajao lakši. Tokom praznika i svetkovina, okupljanja, posebno na sjeveru Crne Gore, ne prolaze bez okupljanja na kojim se igra kolo i pjeva.
Veliku zahvalnost, crnogorska muzika duguje kulturno-umjetničkim društvima, koja su muzički folklor prvenstveno očuvala u cjelosti i originalnoj formi, a potom ga promovisala na svakom meridijanu planete. Uz narodnu igru, nošnju i jezik, muzika i pjesma sastavni su dio repertoara svakog KUD-a iz Crne Gore, pa toplo preporučujemo posjetu nekom od koncerata li priredbi koje su kaleidoskop crnogorskog folklora kojim dominira igra. Što se crnogorskih narodnih igara tiče, one zauzimaju značajno mjesto u folklornom stvaralaštvu Crne Gore. Veoma su raznovrsne, jer su vjekovima nastajale u skladu sa specifičnim uslovima života crnogorskog naroda, prilagođavajući se kulturnim i društvenim potrebama. Postankom i razvojem, crnogorske igre većinom pripadaju širem dinarskom i primorskom folklornom području. Najkarakterističnije su one iz Stare Crne Gore – Zetsko kolo, Crmnički oro i igra u dvoje.
Crna Gora je, što je veoma interesantno, bila i inspiracija mnogim stranim kompozitorima. Opera Crnogorci ili Les Montenegrins, belgijskog kompozitora Limnandera, sredinom devetnaestog vijeka bila je izuzetno popularna kod publike i kritike u Parizu. Hektor Berlioz govorio je biranim riječima o elementima opere koji govore o zemlji na ’strašnim planinama koje se dižu iznad jadranskih obala’, a posebnu pažnju pobudio je kostim i libreto koji veliča crnogorsku hrabrost i emotivnost. Muzička drama Crna planina (La Montagne Noire) Ogasta Holmza, Slovenska majka (La Madre Slava) Nikola Stermiča, i balet Roksana, crnogorska ljepotica, Ludviga Minkusa, samo su neki u nizu djela koja su bila inspirisana Crnom Gorom i njenim žiteljima. Sva djela su uzivala veliku popularnost, jer su po prvi put evropskoj publici dozvoljavala da se upoznaju sa jednim starim narodom i državom koja je dugo živjela okružena velikim silama. Možda najveći doprinos dao je italijanski kompozitor koji je veći dio svog života proveo upravo na ovim prostorima – Dionizio da Sarno-San Đorđo. Svojom Balkanskom caricom – inspirisanom djelom kralja Nikole, pobrao je pohvale italijanske kritike.
U protekle četiri decenije par izvođača izvorne muzike istaklo se posebnim osjećajem za narodnu muziku. Među njima, imena Ksenije Cicvarić i Branke Šćepanović, od posebnog su značaja za interpretaciju ženske narodne pjesme. Zoran Kalezić, Ljubo Ševaljević, Mirko Rondović, Zdravko Đuranović i Drago Kovačević neka su od imena koja su značajna po svom doprinosu crnogorskom melosu. Kako tradicionalne, tako i savremene, oni su pjesme sa motivima crnogorskog muzičkog folklora predstavili i van granica Crne Gore, doprinoseći velikoj popularnosti kod ostalih balkanskih naroda. Na obali, posebno u Boki, popularne su klape koje čuvaju duh mediteranskog, poput Karampane iz Kotora. S druge strane, čast glavnog grada najbolje brani orkestar Podgorica sa Šukrijom Serhatlićem – Žutim na čelu. Na repertoaru im se nalaze narodne i starogradske pjesme, ispunjene sjetom i sjećanjima na Staru Varoš i davna vremena. Pljevaljski i bjelopoljski tamburaški orkestri veoma su kvalitetni, a na repertoaru im se nalazi veliki broj pjesama karakterističnih za tamburaške svirke. Tradicija hora jako je duga; u drugoj polovini 20-og vijeka nastao je veliki broj horova po gradovima dopunjujući rad onih iz prijeratnog perioda. Djelovanje ’Stanka Dragojevića’ imalo dobar prijem širom Evrope. Gradske muzike postoje u većim crnogorskim gradovima i tokom festivala ili svečanosti uveličavaju priliku svojim zvucima. Posebno dugu tradiciju ima ona iz Herceg-Novog. Već duže vremena, velika pažnja se posvećuje muzici i pjesmi djece i mladih – festivali Naša radost, Zlatna pahulja i Zlatna staza afirmišu mlade interpretatore, od kojih su neki vremenom izrasli u prave zvijezde domaće muzičke scene.
Savremena crnogorska muzika
Kao nikada do sada, Crna Gora je u protekloj deceniji postala jedna od vodećih zemalja u regionu kada je muzički izraz u pitanju. Pored velikog broja mladih izvođača, koji se uglavnom ostvaruju kroz specifičan, mediteranski pop zvuk, Crna Gora svake godine otvara svoja vrata za muzičke zvijezde iz regiona. Naime, svakog ljeta, dva velika i priznata festivala na par dana okupiraju pažnju javnosti. Mediteranska pjesma se iz Budve čuje već 15 godina, dok se iz nešto sjevernijeg Herceg Novog, sa ’Sunčanih skala’ i živopisne Kanli kule, pruža šansa mladim izvođačima, nagrađuju najbolji balkanski muzičari u protekloj godini i, najvažnije od svega, bira pobjednik među već prekaljenim zvijezdama iz Crna Gore i okruženja. Oba festivala počela su privlačiti i izvođače iz većih evropskih zemalja.
Sjajan i osvježavajući program koji Bijelo Polje nudi u vidu Festivala tamburaša, svakog ljeta u ovaj grad na sjeveru Crne Gore privlači tamburaške orkestre iz Crne Gore, Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Mađarske, Češke Republike itd
Izvođači koji su posebno popularni u regionu, a dolaze iz Crne Gore su Vlado Georgiev, Sergej Ćetković, Rambo Amadeus, Biljana Mitrović, Nenad Knežević Knez, i dr. Od grupa, posebno poularna je podgorička No Name, koja je 2005 učestvovala na Eurosongu, Perper, Makadam, potom Grim, Crveno i Crno i drugi. U zadnje vrijeme posebno je aktivna i rok scena, pa se često, u vidu klupskih svirki čuju DST, Autogeni trening, VIS Gorenje.
Profil crnogorske muzičke scene je takav da će svako pronaći nešto za sebe i svoj ukus, bez obzira da li razumije naš jezik ili ne. Muzika govori svojom emocijom i tonovima, koji će vam možda i ponajbolje prbližiti sentiment naše zemlje.